بریتانیا، فرانسه و آلمان روز پنجشنبه روندی ۳۰ روزه را برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران به دلیل برنامه هسته‌ای این کشور آغاز کردند. این موضوع در نامه‌ای که این سه کشور به شورای امنیت سازمان ملل فرستاده‌اند و خبرگزاری رویترز به آن دست یافته، مطرح شده است.
این سه کشور که به نام «ای۳» شناخته می‌شوند، چنین گامی را به دلیل آن‌چه عدم پایبندی ایران به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با قدرت‌های جهانی عنوان کرده‌اند، برداشته‌اند؛ توافقی که هدفش جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای بود.
بسیاری از کشورها ایران را متهم کرده‌اند که به دنبال ساخت سلاح هسته‌ای است، اتهامی که تهران آن را رد می‌کند. در سال ۲۰۱۵ ایران با بریتانیا، آلمان، فرانسه، آمریکا، روسیه و چین به توافقی رسید که به «برنامه جامع اقدام مشترک» یا برجام شهرت یافت. بر اساس این توافق، در برابر محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای ایران، تحریم‌های سازمان ملل، آمریکا و اتحادیه اروپا علیه تهران لغو شد.
شورای امنیت سازمان ملل این توافق را در ژوئیه ۲۰۱۵ با تصویب یک قطعنامه تأیید کرد. این قطعنامه شامل بندی بود که به هر یک از طرف‌های توافق اجازه می‌داد در صورت نقض تعهدات، روند موسوم به «مکانیسم ماشه» را فعال کنند و تحریم‌ها را بازگردانند. این بند قرار است در ۱۸ اکتبر منقضی شود.
بر اساس توافق برجام، تحریم‌های سازمان ملل، آمریکا و اتحادیه اروپا علیه تهران، در برابر وضع محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای ایران، لغو شد.
مکانیسم ماشه چیست؟
بر اساس توافق ۲۰۱۵، سازوکاری به نام مکانیسم ماشه وجود دارد که در صورت فعال شدن، تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران دوباره برقرار می‌شود. اگر اتهام «عدم پایبندی اساسی» ایران به توافق حل‌وفصل نشود، این روند در شورای امنیت که ۱۵ عضو دارد آغاز خواهد شد.
اکنون که این روند فعال شده است، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه لغو تحریم‌های ایران رأی‌گیری کند. تصویب چنین قطعنامه‌ای دست‌کم به ۹ رأی موافق و البته نبود وتوی ایالات متحده، روسیه، چین، بریتانیا یا فرانسه نیاز دارد.
با این حال، چنین قطعنامه‌ای عملاً شانسی برای تصویب ندارد. حتی اگر ۹ یا بیشتر از ۹ عضو شورا به ادامه لغو تحریم‌ها رأی مثبت بدهند، بریتانیا و فرانسه می‌توانند با حق وتوی خود جلوی آن را بگیرند. به این ترتیب، تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران در اواخر سپتامبر، یعنی ۳۰ روز پس از فعال شدن مکانیسم ماشه، دوباره اعمال خواهد شد؛ مگر آن‌که شورای امنیت تصمیم دیگری بگیرد.
چه تحریم‌هایی بازگردانده می‌شوند؟
در صورت اجرای مکانیسم ماشه، تمامی تحریم‌هایی که شورای امنیت در شش قطعنامه بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ علیه ایران وضع کرده بود، بازگردانده خواهد شد. از جمله:
– تحریم فروش و خرید سلاح
– ممنوعیت غنی‌سازی و بازفرآوری اورانیوم
– ممنوعیت پرتاب موشک‌ها و فعالیت‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک قادر به حمل کلاهک هسته‌ای، همچنین انتقال فناوری و کمک‌های فنی مربوط به آن‌ها -مسدود شدن دارایی‌های افراد و نهادهای ایرانی در سطح جهانی و ممنوعیت سفر آن‌ها
– مجوز بازرسی محموله‌های شرکت هواپیمایی «ایران ایر کارگو» و خطوط کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران برای کشف کالاهای ممنوعه
اکنون که مکانیسم ماشه فعال شده، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه لغو تحریم‌های ایران رأی‌گیری، و قطعنامه تازه‌ای برای بازگشت ترحیم‌ها تصویب کند.
آیا می‌توان از اجرای مکانیسم ماشه جلوگیری کرد؟
فرانسه، بریتانیا و آلمان پیشنهاد داده‌اند که مکانیسم ماشه برای مدت محدودی تمدید شود. آن‌ها در نامه‌ای به شورای امنیت نوشتند: «چنین تمدیدی با هدف فراهم آوردن فرصت بیشتر برای مذاکرات و دستیابی به توافقی تازه اعطا خواهد شد، در حالی که امکان بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران برای جلوگیری از اشاعه هسته‌ای همچنان حفظ می‌شود.» در صورت موافقت ایران، شورای امنیت باید قطعنامه‌ای جدید تصویب کند.
همزمان روسیه و چین به‌طور غیرمنتظره‌ای پیش‌نویس قطعنامه‌ای را در شورای امنیت به گردش درآورده‌اند که بر اساس آن توافق هسته‌ای تا ۱۸ آوریل ۲۰۲۶ تمدید می‌شود. اما در متن پیشنهادی آن‌ها بندی گنجانده شده است که به گفته یکی از دیپلمات‌های ارشد روسی – که نخواسته نامش فاش شود – عملاً مانع از اقدام ای۳ برای بازگرداندن تحریم‌ها خواهد شد. هنوز مشخص نیست این پیش‌نویس چه زمانی به رأی گذاشته خواهد شد.
نقش ایالات متحده در توافق هسته‌ای
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، این توافق را «بدترین توافق تاریخ» خواند و در سال ۲۰۱۸ در نخستین دوره ریاست‌جمهوری خود از آن خارج شد. او تمامی تحریم‌های آمریکا علیه ایران را بازگرداند. در واکنش، ایران به تدریج از تعهدات هسته‌ای خود فاصله گرفت.
ترامپ در ادامه کارزار «فشار حداکثری» علیه ایران را از سر گرفت و از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل نیز حمایت کرد. او گفته بود آماده توافق تازه‌ای است، اما همزمان تهدید کرده بود در صورت خودداری ایران از توقف برنامه هسته‌ای‌اش، از نیروی نظامی استفاده خواهد کرد.
واکنش ایران
در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ آمده است که ایران هرگونه بازگشت تحریم‌ها را «دلیلی برای توقف بخشی یا تمامی تعهدات خود در برجام» تلقی خواهد کرد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرده است که ایران به‌طور «چشمگیر» غنی‌سازی اورانیوم را تا سطح ۶۰ درصد افزایش داده است؛ سطحی که به‌طور خطرناکی به غنای ۹۰ درصدی مورد نیاز برای تولید سلاح هسته‌ای نزدیک است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرده است که ایران به‌طور «چشمگیر» غنی‌سازی اورانیوم را تا سطح ۶۰ درصد افزایش داده است.
کشورهای غربی تأکید می‌کنند که چنین سطح بالایی از غنی‌سازی هیچ کاربرد غیرنظامی ندارد و هیچ کشوری بدون ساخت سلاح هسته‌ای به چنین مرحله‌ای نرسیده است. ایران اما همچنان می‌گوید برنامه هسته‌ای‌اش صرفاً اهداف صلح‌آمیز دارد.
موضع روسیه و چین، متحدان راهبردی ایران
روسیه و چین استدلال می‌کنند که آلمان، فرانسه و بریتانیا روند حل‌وفصل اختلافات پیش‌بینی‌شده در توافق هسته‌ای را رعایت نکرده‌اند؛ ادعایی که سه کشور اروپایی آن را رد می‌کنند. به گفته مسکو و پکن، چون سه کشور اروپایی خود به تعهداتشان پایبند نبوده‌اند، صلاحیت فعال کردن مکانیسم ماشه را ندارند.
هرچند روسیه و چین از اعضای دارای حق وتو در شورای امنیت هستند، اما نمی‌توانند جلوی بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل را بگیرند. آن‌ها اما می‌توانند از اجرای تحریم‌ها خودداری کنند و هرگونه تلاش شورای امنیت برای تنبیه‌شان را وتو نمایند.
چرا ایران و آمریکا مذاکره نمی‌کنند؟
مذاکرات غیرمستقیم میان تهران و دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور کنونی آمریکا، به نتیجه‌ای نرسیده است. از ماه آوریل، ایران و آمریکا گفت‌وگوهای غیرمستقیمی را آغاز کردند تا راه‌حلی دیپلماتیک تازه برای برنامه هسته‌ای ایران بیابند. هدف آمریکا این است که مطمئن شود ایران قادر به ساخت سلاح هسته‌ای نخواهد بود. این گفت‌وگوها اما پس از آن‌که اسرائیل و آمریکا در ماه ژوئن تأسیسات هسته‌ای و موشکی ایران را هدف حمله قرار دادند، متوقف شد.
