گروه سه کشور اروپایی بریتانیا، آلمان و فرانسه، «ای ۳»، روز پنج‌شنبه مکانیسم «بازگردانی» توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با ایران را فعال کردند؛ اقدامی که شمارش معکوس ۳۰ روزهای را برای بازگرداندن خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران آغاز می‌کند.
این تصمیم بلافاصله با استقبال شدید واشنگتن مواجه شد. مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، اظهار داشت: «بازگشت تحریم‌ها پاسخی مستقیم به ادامه سرپیچی ایران از تعهدات هسته‌ای خود است. ایالات متحده از تصمیم «ای ۳» حمایت می‌کند و از ایران می‌خواهد در مذاکرات دیپلماتیک شرکت کند.» ژان نوئل بارو، وزیر امور خارجه فرانسه، نیز تأکید کرد که این اقدام به معنای «پایان دیپلماسی» نیست، بلکه تلاشی برای واداشتن ایران به گفت‌وگوست.
اما این ادعا، توهمی خطرناک است. پیش‌فرض اقدام گروه «ای ۳»، مبنی بر اینکه ایران تنها ناقض توافق است، تحریفی عمیق از تاریخچه موضوع است. این ایالات متحده بود که در سال ۲۰۱۸ از توافق خارج شد و با کمپین «فشار حداکثری» در دوره دولت ترامپ، خسارات اقتصادی شدیدی به ایران وارد کرد. در آن زمان، گروه «ای ۳» بیانیه‌های سیاسی در حمایت از توافق صادر کردند، اما در عمل به تعهدات خود پایبند نماندند و عملاً با تحریم‌های واشنگتن علیه ایران همسو شدند.
در برابر این ناکامی اروپا، تهران اقدامات خود را انجام داد. رضا نصری، کارشناس حقوق بین‌الملل ایران، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «ایران بر اساس ماده ۳۶ توافق هسته‌ای، به‌طور قانونی تعهدات خود را کاهش داد تا به‌عنوان اقدامی جبرانی، دیگر طرف‌ها را به اجرای تعهداتشان وادار کند.» او استدلال می‌کند که کشورهای اروپایی «با گستاخی، واکنش قانونی ایران را به‌عنوان نقض آشکار توافق نشان می‌دهند تا در اقدامی فریبکارانه، بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت را توجیه کنند».
روسیه، یکی دیگر از امضاکنندگان توافق، معتقد است گروه «ای ۳» حق قانونی برای فعال‌سازی مکانیسم بازگردانی را از دست داده است. یک دیپلمات ارشد روس به نشریه «امریکن کانسروتیو» گفت که مسکو برخی اقدامات اروپا، مانند تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران در اکتبر ۲۰۲۳ که قرار بود منقضی شود، را نقض یک‌جانبه توافق می‌داند. این اقدامات با مفاد توافق هسته‌ای و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، که توافق را به قانون بین‌المللی تبدیل کرد، مغایرت دارد. این انتقاد نشان‌دهنده ادراک عمیقی از ریاکاری و غیرقانونی بودن اقدام اروپا است.
این تنها اقدام غرب علیه ایران نیست که تنش‌ها را افزایش داده و قوانین بین‌المللی را تضعیف می‌کند. حملات آمریکا و اسرائیل به ایران در جنگ ۱۲ روزه ژوئن، آخرین بقایای اعتماد را از بین برد و باعث شد تهران بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را اخراج کند. حالا اروپا با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، این وضعیت را بدتر کرده. گروه «ای ۳» و اتحادیه اروپا پیش‌تر ایران را به دلیل حملات اسرائیل به خاک خود مقصر دانسته بودند. فردریش مرتز، صدراعظم آلمان، حتی از اسرائیل برای انجام «کار کثیف» غرب، یعنی بمباران ایران، تمجید کرد.
گروه «ای ۳» و اتحادیه اروپا پیش‌تر ایران را به دلیل حملات اسرائیل به خاک خود مقصر دانسته بودند. فردریش مرتز، صدراعظم آلمان، حتی از اسرائیل برای انجام «کار کثیف» غرب، یعنی بمباران ایران، تمجید کرد.
حتی اگر تهران ماهیت این اقدام اروپا را تشدید غیرموجه تنش‌ها بداند، احتمالاً پاسخ اولیه‌اش محتاطانه خواهد بود. روزبه پارسی، تحلیلگر مسائل ایران در دانشگاه لوند سوئد، می‌گوید تهران اخیراً لحن خود را درباره پیامدهای احتمالی بازگشتن تحریم‌ها ملایم‌تر کرده است. درحالی‌که پیش‌تر تهدید به خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای کرده بود، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، اخیراً اعلام کرد که «مذاکرات با آژانس برای ازسرگیری بازرسی‌ها در جریان است.» روزبه پارسی می‌گوید تهران احتمالاً به دنبال محدود کردن پیامدهای سیاسی بازگشت تحریم‌ها به روابط خود با سه کشور اروپایی است.
این موضع در پاسخ رسمی ایران نیز مشخص شد. عراقچی اقدام گروه «ای ۳» را «غیرموجه، غیرقانونی و فاقد مبنای حقوقی» توصیف کرد. او ضمن تأکید بر اینکه ایران «برای حفاظت و تأمین حقوق و منافع ملی خود پاسخ خواهد داد»، درِ دیپلماسی را باز گذاشت و ابراز امیدواری کرد که سه کشور اروپایی «در روزهای آینده با رویکردی مسئولانه و درک واقعیت‌ها، این اقدام نادرست را اصلاح کنند.»
بااین‌حال، این پاسخ محتاطانه هزینه سیاسی داخلی سنگینی دارد و به تقویت موضع تندروهای ایرانی منجر می‌شود که معتقدند دیپلماسی با غرب بی‌فایده است—موضعی که اقدام گروه «ای ۳» شواهد کافی برای آن فراهم می‌کند.
علاوه بر درخواست‌های منطقی مانند دسترسی کامل آژانس به تأسیسات هسته‌ای ایران و شفاف‌سازی درباره ذخایر اورانیوم با غنای بالا، یکی از شروط اصلی گروه «ای ۳»، ازسرگیری مذاکرات ایران با آمریکا است. اما این گروه خود یکی از طرف‌های توافق است و باید از استقلال دیپلماتیک برخوردار باشد. هیچ دلیلی وجود ندارد که موضع خود را به مذاکرات دوجانبه بین واشنگتن و تهران مشروط کند، مگر اینکه اختیار خود را به آمریکا واگذار کرده باشد.
یکی از شرط‌های گروه «ای ۳»، ازسرگیری مذاکرات ایران با آمریکا است. اما این گروه خود یکی از طرف‌های مستقل توافق است و دلیلی ندارد که موضع خود را به مذاکرات دوجانبه بین واشنگتن و تهران مشروط کند.
درحالی‌که روبیو از ایران می‌خواهد در «دیپلماسی جدی» مشارکت کند، هیچ نشانه‌ای از پیگیری دیپلماسی از سوی واشنگتن دیده نمی‌شود. آمریکا و ایران در زمان حملات اسرائیل به تهران در ژوئن در حال مذاکره بودند که با تأیید دونالد ترامپ آغاز شد. این مذاکرات به دلیل اصرار دولت ترامپ بر خط قرمز اسرائیل، یعنی توقف کامل غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران به بن‌بست رسید. تهران این شرط را نپذیرفت و تاکنون نیز نشانه‌ای از پذیرش آن بروز نداده، حتی درحالی‌که یکی از قطعنامه‌های سازمان ملل که گروه «ای ۳» آن را تهیه کرده، غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران را ممنوع می‌کند.
تندروی اروپا ممکن است به این دلیل باشد که ایران را برای حمایتش از جنگ روسیه در اوکراین مجازات کند. اگرچه گروه «ای ۳» و اتحادیه اروپا دلایل مشروعی برای محکوم کردن نقش ایران در اوکراین دارند، اما فعال کردن مکانیسم ماشه هیچ کمکی به حل این موضوع نمی‌کند. برعکس، احتمالاً تهران را بیش‌ازپیش به سمت مسکو سوق خواهد داد.
راه‌حل جایگزینی وجود دارد. به‌جای اجرای برنامه آمریکا و اسرائیل، اروپا باید از تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، که تحریم‌ها را تعلیق کرده و در اکتبر منقضی می‌شود، حمایت کند تا فضایی برای کاهش متقابل تنش‌ها و توافقی موقت ایجاد شود. روسیه و چین قطعنامه‌ای در این راستا پیشنهاد کرده‌اند که هدف ادعایی گروه «ای ۳»، یعنی خرید زمان برای دیپلماسی، را دنبال می‌کند، بدون شروط غیرواقع‌بینانه‌ای که به بن‌بست دیپلماتیک منجر می‌شود. به گفته یک مقام روس اما، برخی دیپلمات‌های «ای ۳» به‌صورت خصوصی اعلام کرده‌اند که قصد دارند مانع این تلاش روسیه و چین شوند.
اگر هدف گروه «ای ۳» مهار برنامه هسته‌ای ایران، جلوگیری از جنگ و فاصله گرفتن تهران از مسکو باشد، فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌ها، یک قمار و یک اشتباه محاسباتی عمیق است. این اقدام راهبردهای بلندمدت را قربانی نمایش قدرت کوتاه‌مدت می‌کند، تنش‌های سیاسی داخلی ایران را شعله‌ور می‌سازد و آینده‌ای را به دنبال خواهد داشت که در آن اروپا هیچ جایگاهی در میز مذاکره نخواهد داشت. با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، گروه «ای ۳» نه‌تنها از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای یا جنگ جلوگیری نمی‌کند، بلکه هر دو را محتمل‌تر می‌سازد و استقلال استراتژیک خود را در صحنه جهانی به خطر می‌اندازد.
