کمبود آب سال‌هاست یکی از جدی‌ترین مشکلات آسیای مرکزی است و اکنون پروژه‌ای بزرگ در افغانستان می‌تواند آن را به بحرانی گسترده‌تر بدل کند. کانال قوش‌تپه که حجم زیادی از آب رودخانه آمودریا را برای آبیاری منحرف می‌کند، بدون هیچ توافقی با کشورهای منطقه پیش می‌رود و این روند خطر افزایش تنش‌ها را در پی دارد.
طالبان بلافاصله پس از بازگشت به قدرت در سال ۲۰۲۱، کار بر روی کانال قوش‌تپه را آغاز کردند؛ یکی از مهم‌ترین طرح‌های زیرساختی در افغانستان. ساخت‌وساز با سرعتی چشمگیر پیش رفته و نزدیک به نیمی از مسیر ۲۸۵ کیلومتری کانال تکمیل شده است. قرار است این پروژه تا سال ۲۰۲۸ به بهره‌برداری کامل برسد و سالانه حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب آب از آمودریا – یعنی حدود یک‌سوم جریان آن – را منتقل کند.
خلاصه‌ای از این متن را بشنوید:
مقام‌های طالبان امیدوارند این کانال به احیای کشاورزی آسیب‌دیده از خشکسالی کمک کند؛ بخشی که ۹۰ درصد جمعیت افغانستان در آن مشغول‌اند. اکنون کشور ناچار است بخش زیادی از مواد غذایی مانند گندم، سبزیجات و میوه را وارد کند. طالبان همچنین انتظار دارند توسعه سیستم آبیاری، اقتصاد را از اتکای شدید به تجارت غیرقانونی مواد مخدر – که در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌داد – دور کند. کشت خشخاش به دلیل نیاز اندک به آب سودآور بوده، اما مقامات امیدوارند کشاورزان را به سوی محصولات جایگزین سوق دهند.
افغانستان خود با کمبود شدید آب مواجه است؛ کمبودی که نه‌تنها کشاورزی بلکه آب آشامیدنی را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است. در سال ۲۰۲۳، اختلاف بر سر جریان رودخانه هیرمند به درگیری مسلحانه میان مردم محلی و نیروهای مرزی ایران انجامید. شرایط در شمال افغانستان – به‌ویژه در استان‌های بلخ، فاریاب و جوزجان – از این هم دشوارتر است؛ جایی که یک‌سوم جمعیت ۴۰ میلیونی کشور زندگی می‌کنند و بسیاری مجبور به خرید آب برای نیازهای روزمره‌اند.
کار احداث کانال قوش‌تپه، یکی از مهم‌ترین پروژه‌های زیرساختی در افغانستان سرعتی چشمگیر پیش رفته و نزدیک به نیمی از مسیر ۲۸۵ کیلومتری کانال تکمیل شده است.
تکمیل کانال قوش‌تپه تعادل شکننده مصرف آب در آسیای مرکزی را بر هم خواهد زد. آب آمودریا تاکنون عمدتاً در اختیار ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان بود، اما حالا افغانستان نیز در آن سهم دارد. در شرایطی که پیش از این کمبود آب عمدتاً بخش کشاورزی در کشورهای آسیای میانه را تحت فشار گذاشته بود، اکنون به حوزه مصرف خانگی و حتی آب آشامیدنی هم رسیده است.
در تابستان امسال در تاجیکستان – که همواره به داشتن منابع آبی شهرت داشت – مردم ناچار شدند آب را به صورت بشکه‌ای خریداری کنند. در قرقیزستان و قزاقستان نیز وضعیت مشابهی رقم خورد و اعتراضات خیابانی با شعار دسترسی به آب شکل گرفت. در سال ۲۰۲۱ کمبود آب حتی به درگیری مسلحانه میان تاجیکستان و قرقیزستان انجامید.
یکی از دلایل اصلی کمبود آب در آسیای مرکزی، کشت محصولات پرمصرفی مانند پنبه است. برای تولید یک کیلوگرم الیاف پنبه خالص، تا ۱۷ هزار لیتر آب لازم است. آبیاری مزارع پنبه از عوامل اصلی خشک شدن دریاچه آرال بود؛ دریاچه‌ای که زمانی از بزرگ‌ترین پهنه‌های آبی جهان محسوب می‌شد. تلاش‌هایی برای تنوع‌بخشی کشاورزی انجام شده، اما پنبه همچنان از مهم‌ترین محصولات صادراتی منطقه است و ازبکستان و ترکمنستان حاضر به کنار گذاشتن آن نیستند.
افزایش جمعیت، گسترش شهرنشینی، توسعه صنعتی و فرسودگی زیرساخت‌ها نیز بحران را تشدید کرده است. شبکه‌های آبرسانی و تأسیسات ذخیره‌سازی در منطقه فرسوده‌اند و هدررفت آب فراوان است، اما اقدام جدی برای نوسازی صورت نمی‌گیرد. به‌جای آن، دولت‌ها یکدیگر را مقصر معرفی می‌کنند.
حدود ۳۰ درصد جریان این رودخانه از کوه‌های افغانستان سرچشمه می‌گیرد، اما به‌دلیل دهه‌ها جنگ، این کشور استفاده اندکی از آن داشته است. افغانستان تنها دو میلیارد متر مکعب آب در سال مصرف می‌کند؛ یعنی یازده برابر کمتر از ازبکستان و پنج برابر کمتر از ترکمنستان.
با این حال، نگرانی اصلی به نبود هماهنگی منطقه‌ای و شیوه‌های ساخت‌وساز قدیمی طالبان بازمی‌گردد. کانالی که دیواره‌های بتنی و سازه‌های تقویت‌شده ندارد، حجم زیادی از آب را به خاک شنی از دست خواهد داد. در سال ۲۰۲۳ بخشی از دیواره کانال فرو ریخت و سیلابی مصنوعی ایجاد کرد که بیش از ۳۰ کیلومتر مربع زمین را زیر آب برد، اما مقامات افغان هرگز وقوع این حادثه را علنی نکردند.
رهبران طالبان از یک‌سو اعلام می‌کنند آماده گفت‌وگو هستند، اما از سوی دیگر تأکید دارند که کانال موضوعی داخلی است و خودشان درباره نحوه استفاده از آب تصمیم خواهند گرفت.
اگرچه طالبان از سوی کشورهای آسیای مرکزی به‌طور رسمی به‌عنوان دولت مشروع افغانستان به رسمیت شناخته نشده‌اند، اما تماس‌های غیررسمی برای گفت‌وگو درباره آب وجود داشته است. با این حال، همسایگان نفوذ چندانی بر طالبان ندارند. رهبران طالبان از یک‌سو اعلام می‌کنند آماده گفت‌وگو هستند، اما از سوی دیگر تأکید دارند که کانال موضوعی داخلی است و خودشان درباره نحوه استفاده از آب تصمیم خواهند گرفت.
کانال قوش‌تپه به‌احتمال زیاد به افزایش تنش‌های منطقه‌ای می‌انجامد. استفاده از فناوری‌های نوین در ساخت و مدیریت آب می‌تواند بخشی از نگرانی‌ها را کاهش دهد، اما کشورهای آسیای مرکزی خود نیز در این زمینه پیشتاز نیستند.
تنها گزینه‌ای که برای همسایگان باقی می‌ماند، حفظ ارتباط کاری با طالبان و تلاش برای وارد کردن آن‌ها به برنامه‌های منطقه‌ای است. در نشست‌های منطقه‌ای، مقام‌های طالبان به‌عنوان مهمانان ویژه حضور می‌یابند تا شاید به مشارکت در تصمیم‌گیری مشترک، از جمله درباره آب، ترغیب شوند. سرمایه‌گذاری‌هایی هم در افغانستان انجام شده است: ازبکستان در بخش انرژی و خطوط انتقال برق، ترکمنستان در ساخت خطوط لوله گاز و تاجیکستان در تأمین برق.
با این حال، هیچ‌یک از این اقدامات موضع کابل را درباره کانال تغییر نداده است. اکنون اوضاع به‌طور تدریجی و بدون کنترل به سمت رویارویی می‌رود. تابستان خشک و پرتنش امسال نشان داد که کمبود آب می‌تواند به بحرانی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی بدل شود.
