مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران، این هفته به چین رفت تا روابط کشورش با شرق را تقویت کند؛ به‌ویژه حالا که مناسبات تهران با غرب به پایین‌ترین سطح رسیده است. اوایل امسال، مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا پس از آن شکست خورد که واشنگتن همراه با اسرائیل وارد جنگی ۱۲ روزه با ایران شد. ایران سنتاً با قدرت‌های اروپایی روابط بهتری نسبت به آمریکا داشته، اما حمایت تهران از جنگ روسیه در اوکراین باعث شد آن کشورها هم از ایران فاصله بگیرند.
هفته گذشته، فرانسه، آلمان و بریتانیا «مکانیزم ماشه» را در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ فعال کردند. این اقدام، دوره‌ای ۳۰ روزه را آغاز می‌کند که طی آن تهران باید به توافقی تازه برسد؛ در غیر این صورت، با بازگشت تحریم‌های سازمان ملل روبه‌رو خواهد شد؛ تحریم‌هایی که ده سال پیش بعد از امضای توافق لغو شده بودند.
خلاصه‌ای از این متن را بشنوید:
در شرایطی که اقتصاد ایران به شدت بحرانی است ــ عمدتاً به‌خاطر انبوهی از تحریم‌های بین‌المللی ــ و پول ملی هم به پایین‌ترین سطح تاریخی خود رسیده، پزشکیان به چین رفت تا راه‌هایی برای بیرون کشیدن کشور از این بن‌بست پیدا کند.
در سخنرانی‌اش در نشست سازمان همکاری شانگهای در بندر تیانجین، او بر ضرورت «راه‌حل دیپلماتیک و مسالمت‌آمیز» برای بحران هسته‌ای ایران تأکید کرد. پزشکیان گفت حملات آمریکا و اسرائیل ناکام مانده و با «مقاومت قهرمانانه مردم ایران» روبه‌رو شده است. او همچنین طرح اروپا برای بازگرداندن تحریم‌ها را اقدامی دانست که «اوضاع را پیچیده‌تر کرده و تنش‌ها را افزایش داده است». پزشکیان هم‌صدا با شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهوری چین، بر لزوم اصلاح چارچوب حکمرانی جهانی ــ که کنایه‌ای به غرب بود ــ تأکید کرد.
در شرایطی که اقتصاد ایران به شدت بحرانی است و پول ملی هم به پایین‌ترین سطح تاریخی خود رسیده، پزشکیان به چین رفت تا راه‌هایی برای بیرون کشیدن کشور از این بن‌بست پیدا کند.
از آنجا که او می‌دانست پیامش در غرب شنیده نخواهد شد، نشست شانگهای فرصتی شد تا روابط با چین و روسیه و دیگر کشورهای غیرغربی حاضر در اجلاس را تحکیم کند.
پزشکیان در دیداری دو ساعته با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، روابط تهران و مسکو را ستود. پوتین هم سلام‌هایش را به آیت‌الله علی خامنه‌ای رساند و به افزایش شمار دانشجویان ایرانی در روسیه و رشد گردشگری میان دو کشور اشاره کرد.
او همچنین با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، دیدار کرد؛ ویدئوی دست‌دادن و قدم‌زدن دو رهبر در شبکه‌های اجتماعی بازتاب گسترده‌ای داشت. پزشکیان با رهبران چین، تاجیکستان و پاکستان نیز گفت‌وگو کرد. در بیانیه پایانی اجلاس هم حملات آمریکا و اسرائیل به ایران محکوم و آن را ناقض قوانین بین‌المللی، منشور سازمان ملل و حاکمیت ایران دانستند.
با وجود این ظاهر پررنگ، پرسش مهم این است که ایران عملاً چه چیزی می‌تواند در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت از روابط با شرق به دست آورد؟ پاسخ چندان روشن نیست.
نشست تیانجین بار دیگر نشان داد که جهان چندقطبی به‌طور کامل شکل گرفته؛ جهانی که در آن، قدرت سنتی غرب رو به افول است.
در حالی که پوتین در بسیاری از کشورهای غربی چهره‌ای منفور است و حتی دادگاه کیفری بین‌المللی حکم بازداشت او را به‌خاطر جنایات جنگی روسیه در اوکراین صادر کرده، او در شرق عمدتاً با استقبال مواجه می‌شود. پوتین بارها با شی جین‌پینگ دیدار کرده و این هفته هم در چین با گرمی پذیرفته شد.
در همین حال، نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، هم دیدارهای ثمربخشی با پوتین و شی داشت؛ در شرایطی که واشنگتن به دهلی نو فشار می‌آورد خرید نفت از روسیه را متوقف کند. با اوج گرفتن جنگ تعرفه‌ای دونالد ترامپ با هند، تصاویر خنده و شوخی رهبران چین، روسیه و هند در کنار هم، هم در غرب جلب توجه کرد و هم شاید باعث نگرانی شد.
در چنین تغییر و تحولات ژئوپولیتیکی، بسیاری در ایران امیدوار به گسترش روابط با شرق، به‌ویژه با چین هستند.
یک تحلیلگر ایرانی این هفته گفت تهران باید از «اژدهای سرخ» چین برای مقابله با «عقاب» آمریکا کمک بگیرد. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، هم از سفر پزشکیان به چین حمایت کرد و خواستار همکاری تهران و پکن برای «شکل دادن به نظم منطقه‌ای و جهانی عادلانه‌تر» شد. او اجلاس تیانجین را «فرصتی تاریخی برای مقابله با یکجانبه‌گرایی» توصیف کرد و گفت توسعه و امنیت دو کشور «به‌طور تاریخی و ژئوپولیتیکی به هم پیوند خورده است».
شکلات اقتصادی ایران و فشار تحریم‌های سنگین سال‌هاست توانایی این کشور برای تجارت با جهان ــ چه شرق و چه غرب ــ را محدود کرده است.
اما مشکلات اقتصادی ایران و فشار تحریم‌های سنگین سال‌هاست توانایی این کشور برای تجارت با جهان ــ چه شرق و چه غرب ــ را محدود کرده است. این واقعیت توضیح می‌دهد چرا عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای از سال ۲۰۲۳ تا کنون دستاورد اقتصادی ملموسی نداشته است.
درست است که چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است و بیش از ۹۰ درصد نفت ایران را می‌خرد. بخشی از این مبادلات هم با یوان یا از طریق معاملات «نفت در برابر کالا» انجام می‌شود تا دلار آمریکا دور زده شود. اما این راهکارها محدودیت دارند. شرکت‌های چینی همواره در معرض تهدید تحریم‌ها قرار دارند و ناچارند میان تجارت با غرب و ایران یکی را انتخاب کنند. در نتیجه، شرایط معاملاتی که ایران می‌تواند داشته باشد، معمولاً به سودش نیست.
علاوه بر این، چین شرکای دیگری هم در خاورمیانه دارد، از جمله کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و اسرائیل. شاید همین موضوع توضیح دهد چرا پکن در جریان جنگ ۱۲ روزه، حمایت ملموسی از تهران نشان نداد. اکنون نیز برخی کارشناسان نگران‌اند که در صورت بازگشت تحریم‌ها، همین روابط محدود تجاری هم آسیب بیشتری ببیند.
بی‌تردید ایران می‌تواند و باید روابط خود را با شرق تقویت کند. اما تنها راه بهبود واقعی اقتصاد، کاهش تحریم‌های موجود و جلوگیری از اعمال یا بازگشت تحریم‌های تازه است. برای رسیدن به این هدف، تهران ناچار است تنش‌های خود با غرب، به‌ویژه آمریکا، را کاهش دهد ــ چه بخواهد، چه نخواهد.
