اواخر ماه اوت محمد صدر، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و معاون پیشین وزیر امور خارجه، در یک مصاحبه، روسیه را به کمک به اسرائیل متهم کرد. او دو نکته اصلی را مطرح کرد. نخست، او مشکوک بود که چرا در «جنگ ۱۲ روزه» اخیر و درگیری‌های پیشین، اسرائیل اطلاعات دقیقی از سامانه‌های پدافند هوایی ایران در اختیار داشته است. او مدعی شد: «بر اساس تحلیل و اطلاعات من، می‌توانم بگویم که این روس‌ها بودند که این اطلاعات را به اسرائیل دادند.»

دوم، صدر خاطرنشان کرد که روسیه از تحویل سامانه‌های تسلیحاتی پیشرفته‌ای که ایران درخواست کرده بود، به ویژه جنگنده‌های سوخو-۳۵، سر باز زده است. در اوایل سال ۲۰۲۳، ایران ادعا کرد که توافق‌هایی برای تحویل دو اسکادران (۲۴ فروند) از این هواپیماها وجود دارد. گزارش‌های بعدی حتی از تحویل ۵۰ فروند نیز حکایت داشتند. با این حال، ایران تنها یک محموله از هواپیماهای آموزشی یاک-۱۳۰ را دریافت کرده و طبق برخی منابع، هیچ سوخو-۳۵ دریافت نکرده است. صدر همچنین تاکید کرد که در سال ۲۰۱۹، مسکو سامانه‌های پدافند هوایی اس-۴۰۰ را به ترکیه فروخت، اما از فروش سامانه‌های مشابه به ایران خودداری کرده است.

صدر در پایان نتیجه گرفت که «پیمان استراتژیک» بین ایران و روسیه که قرار بود در ژانویه ۲۰۲۵ امضا شود، «چیزی جز یک فریب نیست.»

اظهارات صدر احساسات عمومی را برانگیخت و نگرش‌های معمول ضد روسی در ایران را دوباره شعله‌ور کرد. با این حال، واکنش رسانه‌های داخلی متفاوت بود. روزنامه محافظه‌کار کیهان، صدر را محکوم کرد و مدعی شد که اظهارات او «به امنیت ملی و سیاست خارجی ایران آسیب می‌زند» و او را به بیان «اظهارات دروغ و تحریک‌آمیز» متهم کرد. در مقابل، رسانه‌های اصلاح‌طلب از کیهان به دلیل «حمایت بی‌قید و شرط از روسیه» انتقاد کردند.

مقامات نیز به این موضوع واکنش نشان دادند. وزارت امور خارجه ایران اعلام کرد که اظهارات صدر «نظر شخصی» او است، «مبتنی بر شواهد نیست» و بازتاب‌دهنده موضع رسمی تهران نیست. دادستانی تهران نیز پرونده‌ای علیه یک عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام به دلیل اظهارات «نادرست و بی‌اساس» تشکیل داد، هرچند نام صدر به صراحت ذکر نشد.

وزارت امور خارجه ایران اعلام کرد که اظهارات صدر «نظر شخصی» او است، «مبتنی بر شواهد نیست» و بازتاب‌دهنده موضع رسمی تهران نیست.

روسیه نیز به این موضوع واکنش نشان داد. وزارت خارجه روسیه اتهامات صدر را رد کرد و آن‌ها را بخشی از یک «کارزار هماهنگ اطلاعات نادرست از سوی نیروهای متخاصم با روسیه و ایران» خواند. دیپلمات‌های روس بیانیه خود را با برچسب رنگی «FAKE» روی تصویری از صدر در وب‌سایت بی‌بی‌سی فارسی همراه کردند.

تغییر مسیر اتهامات

استفاده از روسیه به عنوان یک سپر بلا برای توجیه شکست‌ها، یک تاکتیک آشنا برای مقامات ایرانی است. به عنوان مثال، محمدجواد ظریف، سیاستمدار برجسته و وزیر امور خارجه پیشین در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی، به طور فعال همکاری با مسکو را ترویج می‌داد و گزارش شده بود که روابط خوبی با سرگئی لاوروف ایجاد کرده بود. با این حال، در اواخر دوره روحانی، زمانی که جناح اصلاح‌طلب با انتقادات شدید مواجه شد، ظریف به طور غیرمنتظره‌ای ادعا کرد که روسیه پیوسته تلاش‌های تهران برای بهبود روابط با غرب را مختل کرده است.

مقامات نظامی ایران نیز در ژانویه ۲۰۲۵ تاکتیک مشابهی را به کار گرفتند، زمانی که سردار بهروز اسباطی، مسکو را مسئول سقوط رژیم بشار اسد دانست. او مدعی شد که روسیه با این گفته که در حال حمله به نیروهای ضد دولتی در سوریه است، ایران را فریب داده، در حالی که در واقع مناطق خالی را بمباران می‌کرده است. این امر به احتمال زیاد بازتاب تلاش نخبگان ایرانی برای انحراف توجه از یک شکست دیگر است: از دست دادن یک متحد کلیدی در خاورمیانه که تهران سال‌ها روی آن سرمایه‌گذاری کرده بود.

ارزیابی اعتبار این ادعاها دشوار است. اعتراف ظریف منطقی به نظر می‌رسد، در حالی که اظهارات صدر و اسباطی سؤالات بیشتری ایجاد می‌کنند. با این حال، الگوی مداوم چنین رفتارهای عمومی به همان اندازه مهم است. تصویر روسیه در ایران به قدری منفی است که حتی سیاستمداران نیز از کرملین به عنوان یک بز بلاگردان برای شکست‌های خود استفاده می‌کنند.

این تصور منفی ریشه در تاریخ دارد، تاریخی که جهان‌بینی ایران را شکل می‌دهد. مسکو به دلیل الحاق آذربایجان در اوایل قرن نوزدهم، حمله قزاق‌های روس به اولین پارلمان ایران در جریان انقلاب مشروطه، اشغال بریتانیا و شوروی در ایران در طول جنگ جهانی دوم و سایر گلایه‌های تاریخی به یاد آورده می‌شود. با وجود ادعای شراکت، روسیه نه تنها نتوانسته این روند را معکوس کند، بلکه آن را بدتر کرده است. برای مخالفان رژیم، مسکو یک متحد وفادار خامنه‌ای است؛ برای حامیان، یک شریک است که در مواقع نیاز به آن‌ها کمک نمی‌کند.

نظرسنجی‌های انجام شده در خارج از کشور این روند را تأیید می‌کند. طبق مرکز مطالعات بین‌المللی و امنیتی در مریلند (CISSM)، پیش از فوریه ۲۰۲۲، ۴۲٪ از ایرانیان دیدگاه منفی نسبت به روسیه داشتند. پس از تهاجم تمام‌عیار به اوکراین، این رقم به ۵۷٪ افزایش یافت.

در اواخر دوره روحانی، زمانی که جناح اصلاح‌طلب با انتقادات شدید مواجه شد، ظریف به طور غیرمنتظره‌ای ادعا کرد که روسیه پیوسته تلاش‌های تهران برای بهبود روابط با غرب را مختل کرده است.

ولادیمیر پوتین ممکن است افزایش سه برابری دانشجویان ایرانی در روسیه یا برگزاری جشنواره‌های فرهنگی روسی در تهران و اصفهان را تبلیغ کند، اما واقعیت نشان می‌دهد که احساسات ایرانیان نسبت به مسکو به بهترین وجه با عبارت «از این بدتر نمی‌شود» توصیف می‌شود.

موقعیت مخاطره‌آمیز ایران

در حالی که اظهارات صدر در چارچوب سیاست ایران غیرعادی نیست، تغییر در روابط تهران و مسکو آشکار است. جنگ ۱۲ روزه میان اسرائیل و ایران تأیید کرد که کرملین هیچ قصدی برای دفاع از شریک خود در برابر تهدیدات اسرائیلی-آمریکایی ندارد.

از دیدگاه مسکو، این موضع منطقی است. تحویل دو یا حتی پنج اسکادران از سوخو-۳۵ ایران را از حملات نجات نمی‌دهد؛ عدم تعادل نظامی به نفع اسرائیل بسیار چشمگیر است. غلبه بر این وضعیت سال‌ها تحویل مداوم تسلیحات به ایران را می‌طلبد، اما این امر روابط روسیه با اسرائیل، ترکیه و عربستان سعودی را که مخالف تقویت نظامی ایران هستند، تیره خواهد کرد. بنابراین، نیاز فوری به تسلیح ایران وجود ندارد، به ویژه با توجه به اینکه روسیه به تسلیح مجدد ارتش خود اولویت می‌دهد.

کمک نظامی مستقیم به ایران منتفی است. روسیه به وضوح تمایلی به درگیر شدن در یک درگیری مستقیم با آمریکا و اسرائیل به خاطر ایران ندارد.

علاوه بر این، اهمیت ایران برای روسیه رو به کاهش است. پروژه‌های بزرگی در خاک ایران برنامه‌ریزی شده‌اند، از جمله یک خط راه‌آهن برای کریدور شمال-جنوب و یک خط لوله گاز از طریق آذربایجان به خلیج فارس. با این حال، خطر تشدید تنش‌های جدید میان ایران و اسرائیل این ابتکارات را کند کرده است. چرا باید میلیاردها روبل در ایران سرمایه‌گذاری کرد اگر ممکن است در یک جنگ نابود شوند؟

از نظر اقتصادی، ایران حتی در میان کشورهای خاورمیانه نیز اولویت روسیه نیست. تجارت ایران و روسیه، با وجود ابتکارات متعدد، حدود ۵ میلیارد دلار در نوسان است. برای مقایسه، در سال ۲۰۲۴، تجارت با ترکیه از ۵۰ میلیارد دلار فراتر رفت، با امارات نزدیک به ۱۰ میلیارد دلار و با مصر ۹ میلیارد دلار بود.

تا همین اواخر، دارایی اصلی ایران نقش آن به عنوان یکی از معدود شرکای نظامی روسیه بود که پهپاد تأمین می‌کرد. با این حال، اوج اهمیت ایران برای ارتش روسیه، به ویژه در جنگ اوکراین، در سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ بود. تا سال ۲۰۲۵، مسکو تولید پهپادهای خود را پیشرفته کرد و تقریباً به طور کامل مونتاژ پهپادهای ایرانی را بومی‌سازی کرده است. گزارش‌های رسانه‌های غربی نشان می‌دهد که مهندسان روس این پهپادها را به طور قابل توجهی بهبود بخشیده‌اند و اکنون تهران به واردات این مدل‌های ارتقا یافته علاقه‌مند است.

جای تعجب نیست که تهران به طور فزاینده‌ای از یک معامله سیاسی علیه منافع خود می‌ترسد. رسانه‌های ایرانی به طور مکرر سناریوهایی را مطرح می‌کنند که در آن ترامپ و پوتین بر سر اوکراین به توافق می‌رسند و ایران بخشی از این معامله است. گمانه‌زنی می‌شود که مسکو ممکن است به آمریکا و اسرائیل اجازه حمله به ایران را در ازای امتیازاتی در اوکراین بدهد، که این امر اعتماد تهران به کرملین را بیشتر از بین می‌برد.

با این حال، گزینه‌های سیاست خارجی ایران محدود است. روابط با غرب، از جمله اروپا، رو به وخامت است. چین یک شریک کلیدی باقی می‌ماند، اما تجارت آن با ترکیه و عربستان سعودی بسیار بیشتر از معاملاتش با ایران است. پکن همچنین در تأمین تسلیحات پیشرفته به تهران مردد است. کشورهای منطقه با ایران به صورت عمل‌گرایانه برخورد می‌کنند؛ آن‌ها تجارت می‌کنند اما در بسیاری از مسائل به طور آشکار رقابت می‌کنند. سوریه نمونه بارز این وضعیت است: متحد ایران توسط نیروهای نیابتی ترکیه جابه‌جا شد و پس از سقوط اسد، عربستان سعودی و قطر برای جایگزینی نفوذ مالی ایران رقابت می‌کنند.

با وجود تمام این گله‌ها، تهران به احتمال زیاد باید در آینده نزدیک روابط خود را با مسکو حفظ و توسعه دهد. می‌توان بحث کرد که چگونه و چرا ایران به این وضعیت رسیده است، اما واقعیت این است: با وجود شرکای سیاست خارجی اندک، ایران نمی‌تواند از روسیه فاصله بگیرد.