کریگ و لیندسی فورمن، زوج بریتانیایی حدود پنجاه و دو ساله که بیش از هشت ماه پیش در ایران بازداشت شدند، همچنان در شرایطی دشوار و مبهم در زندان‌های این کشور به‌سر می‌برند. تازه‌ترین گزارش‌های رسانه‌ها نشان می‌دهد که این دو در سلول‌هایی شلوغ و فاقد امکانات اولیه نگهداری می‌شوند. قطعی‌های مکرر برق و محدودیت در دسترسی به آب آشامیدنی یا امکانات بهداشتی نیز بر سختی شرایط افزوده است.
خانواده این زوج در گفت‌وگو با رسانه‌های بریتانیایی تأکید کرده‌اند که سلامت جسمی و روحی پدر و مادرشان به‌شدت در معرض خطر است و دولت بریتانیا باید فشار بیشتری برای آزادی آنان وارد کند. جو بنت، پسر این زوج، در گفت‌وگویی با شبکه اسکای‌نیوز گفته است: «آن‌ها در شرایطی زندگی می‌کنند که حتی تصورش هم برای ما ممکن نیست. گرما، جمعیت زیاد و نبود امکانات، هر روز پدر و مادرم را ضعیف‌تر می‌کند.»
خلاصه‌ای از این متن را بشنوید:
در روزهای اخیر، خبری مبنی بر انتقال ناگهانی این زوج به دادگاهی در تهران منتشر شد؛ این دادگاه بدون اطلاع قبلی تشکیل شد و خانواده این زوج می‌گویند وکیل تازه منصوب‌شده از سوی مقامات ایرانی مورد اعتماد آنان نیست. تصاویر منتشرشده از این جلسه دادگاه و نیز دیدار کوتاه سفیر بریتانیا با زوج زندانی، که تنها چند بار امکان‌پذیر بوده، بر نگرانی‌ها افزوده است. به گفته منابع نزدیک به خانواده، کریگ فورمن به زندان اوین منتقل شده که به دلیل نگهداری بسیاری از زندانیان سیاسی و اتباع خارجی شهرتی جهانی دارد.
لیندسی فورمن در زندانی جداگانه نگهداری می‌شود و همین جدایی نیز فشار روانی بر هر دو نفر را بیشتر کرده است.
لیندسی فورمن اما در زندانی جداگانه نگهداری می‌شود و همین جدایی نیز فشار روانی بر هر دو نفر را بیشتر کرده است. جو بنت در گفت‌وگو با اسکای نیوز گفته است: «هر روز که می‌گذرد، امید ما کمتر می‌شود. تنها چیزی که می‌خواهیم این است که آن‌ها را زنده و سالم به خانه برگردانیم.»
ماجرای بازداشت فورمن‌ها به ژانویه ۲۰۲۵ بازمی‌گردد. آن‌ها در جریان یک سفر جهانی با موتور سیکلت، پس از ورود از مرز ارمنستان به ایران، بازداشت شدند. مقصد بعدی‌شان پاکستان بود و به گفته نزدیکانشان، هدف اصلی این سفر مجموعه‌ای از دیدارها و تحقیقات شخصی درباره مفهوم «زندگی خوب» و گفت‌وگو با مردم عادی در کشورهای مختلف بوده است. با این حال مقامات قضایی ایران اعلام کردند که این زوج به اتهام جاسوسی دستگیر شده‌اند. اتهامی که به‌طور مشخص شامل «جمع‌آوری اطلاعات از چند استان ایران» عنوان شده است. خانواده فورمن‌ها این اتهامات را «کاملاً بی‌اساس» خوانده و تأکید کرده‌اند که پدر و مادرشان هیچ ارتباطی با فعالیت‌های امنیتی نداشته و صرفاً در قالب سفری پژوهشی و ماجراجویانه وارد ایران شده‌اند.
در ماه‌های پس از بازداشت، روند قضایی آن‌ها مبهم و پر از تناقض گزارش شده است. محل نگهداری‌شان چند بار تغییر کرده، جلسات دادگاه بدون اطلاع خانواده برگزار شده و امکان انتخاب وکیل مستقل فراهم نشده است. این ابهامات باعث شده تا بسیاری از ناظران حقوق بشری و نیز تحلیلگران سیاسی، پرونده فورمن‌ها را نه به‌عنوان یک پرونده قضایی عادی، بلکه در چارچوب سیاست دیرینه جمهوری اسلامی در «گروگانگیری شهروندان خارجی» به عنوان ابزار فشار دیپلماتیک ارزیابی کنند.
الگویی تکراری در سیاست خارجی ایران
بازداشت زوج بریتانیایی در نگاه بسیاری از تحلیلگران ادامه همان الگویی است که «دیپلماسی گروگانگیری» خوانده می‌شود. جمهوری اسلامی بارها شهروندان خارجی یا دوتابعیتی را به اتهام‌های امنیتی بازداشت کرده و سپس در جریان مذاکرات سیاسی یا دیپلماتیک، از آزادی آن‌ها به عنوان اهرمی برای گرفتن امتیاز استفاده کرده است.
یکی از ویژگی‌های اصلی این سیاست، ابهام در اتهامات و روند حقوقی است. اتهام جاسوسی تقریباً همواره با عبارات کلی بیان می‌شود و مدارک ارائه‌شده معمولاً در سطحی نیست که در دادگاه‌های بین‌المللی پذیرفته شود. این ابهام به ایران امکان می‌دهد تا پرونده را به دلخواه خود مدیریت کند و در زمان مناسب از آن به عنوان برگ برنده‌ای در مذاکرات بهره ببرد. در مورد فورمن‌ها نیز همین الگو تکرار شده است. اتهامات کلی و مبهم، عدم شفافیت در روند دادگاه و دسترسی محدود به وکیل و سفیر، همگی نشان می‌دهد که پرونده بیش از آن‌که ماهیتی حقوقی داشته باشد، کارکردی سیاسی دارد.
بازداشت زوج بریتانیایی در نگاه بسیاری از تحلیلگران ادامه همان الگویی است که «دیپلماسی گروگانگیری» خوانده می‌شود.
ویژگی دوم، شرایط دشوار زندان است. نگهداری زندانیان خارجی در شرایطی غیرانسانی، از جمله سلول‌های پرجمعیت، گرمای شدید، کمبود امکانات بهداشتی و جداسازی اعضای خانواده، فشار مضاعفی بر زندانیان و خانواده‌هایشان وارد می‌کند. در بسیاری از پرونده‌های گذشته نیز گزارش‌هایی مشابه از وضعیت زندانیان منتشر شده بود. شرایطی که نه تنها فشار جسمی بر زندانی وارد می‌کند بلکه به ابزاری روانی برای تحت فشار گذاشتن خانواده‌ها و دولت‌های متبوع تبدیل می‌شود.
ویژگی سوم، زمان‌بندی و مدیریت رسانه‌ای است. جمهوری اسلامی معمولاً بازداشت اتباع خارجی را همزمان با تنش‌های سیاسی یا مذاکرات حساس بین‌المللی پررنگ می‌کند. گاهی انتشار عکس دیدار مقامات دیپلماتیک با زندانیان یا تشکیل جلسات دادگاه، بخشی از این مدیریت روایت است. در ماجرای اخیر نیز انتشار تصویر دیدار سفیر بریتانیا با زوج بازداشت‌شده، از نگاه برخی ناظران، اقدامی برای نمایش «حسن نیت» و در عین حال کنترل روایت عمومی بوده است.
پرونده‌های مشابه در گذشته
بازداشت شهروندان خارجی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و در بسیاری موارد سرنوشت آن‌ها با توافق‌های پشت‌پرده و امتیازگیری‌های دیپلماتیک گره خورده است. شاید یکی از پر سر و صداترین نمونه‌ها، پرونده نازنین زاغری-رتکلیف و انوشه آشوری باشد. این دو تبعه ایرانی-بریتانیایی سال‌ها در ایران زندانی بودند تا سرانجام در سال ۲۰۲۲ و همزمان با تسویه بدهی قدیمی بریتانیا به ایران آزاد شدند. هرچند دولت‌های دو طرف این ارتباط را مستقیم انکار کردند، اما هم‌زمانی رویدادها بسیاری از تحلیلگران را قانع کرد که آزادی این زندانیان بخشی از یک معامله سیاسی و مالی بوده است.
یکی دیگر از پرونده‌های بحث‌برانگیز در روابط ایران و اروپا، بازداشت احمدرضا جلالی، پزشک و پژوهشگر ایرانی‌ـ‌سوئدی در حوزه مدیریت بحران و پزشکی بلایا بود. او که در آوریل ۲۰۱۶ برای همکاری‌های علمی و پژوهش در زمینه محیط زیست و مدیریت حوادث طبیعی به ایران سفر کرده بود، به اتهام «جاسوسی برای دولت خارجی» بازداشت و بعدتر به اعدام محکوم شد. این حکم واکنش‌های گسترده‌ای در سطح بین‌المللی برانگیخت و از سوی نهادهای حقوق بشری و دولت سوئد به‌شدت مورد انتقاد قرار گرفت.
در نهایت، جلالی در ژوئن ۲۰۲۳ در چارچوب یک توافق میان تهران و استکهلم و در قبال آزادی حمید نوری ـ مقام پیشین قضایی ایران که در سوئد به اتهام مشارکت در اعدام‌های دهه ۱۹۸۰ به حبس ابد محکوم شده بود ـ آزاد شد. این تبادل بار دیگر بحث‌ها درباره استفاده جمهوری اسلامی از اتباع دوتابعیتی به‌عنوان ابزار فشار در مناسبات دیپلماتیک را پررنگ‌تر کرد.
بازداشت شهروندان خارجی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و در بسیاری موارد سرنوشت آن‌ها با توافق‌های پشت‌پرده و امتیازگیری‌های دیپلماتیک گره خورده است.
پیش از آن، پرونده جیسون رضاییان، خبرنگار واشنگتن‌پست، توجه جهانیان را جلب کرده بود. او بیش از یک سال در ایران زندانی بود و سرانجام در ژانویه ۲۰۱۶ به همراه چند شهروند دیگر آمریکایی در چارچوب یک تبادل زندانیان آزاد شد. این تبادل با آزادی هفت ایرانی در آمریکا و همچنین پرداخت بخشی از مطالبات مالی ایران همراه شد. بسیاری این اتفاق را نمونه بارز «دیپلماسی گروگانگیری» دانستند که در آن آزادی افراد با امتیازات مشخص سیاسی و مالی گره خورد.
در سپتامبر ۲۰۲۳ نیز پنج شهروند آمریکایی-دوتابعیتی که در ایران زندانی بودند آزاد شدند. این آزادی همزمان با انتقال حدود شش میلیارد دلار از دارایی‌های بلوکه‌شده ایران در کره‌جنوبی انجام شد. مقامات آمریکایی تأکید کردند این پول صرف امور بشردوستانه خواهد شد، اما منتقدان معتقد بودند که چنین توافقی به تداوم روند گروگانگیری مشروعیت می‌بخشد.
نمونه‌های مشابه دیگری نیز وجود دارد: کایلی مور-گیلبرت، پژوهشگر استرالیایی-بریتانیایی، پس از بیش از دو سال زندان در ایران، در نوامبر ۲۰۲۰ آزاد شد. رسانه‌های استرالیایی گزارش دادند که کایلی مور-گیلبرت با سه ایرانی متهم به بمب‌گذاری ناموفق علیه دیپلمات‌‌های اسرائیلی که در تایلند زندانی بودند، تبادله شد. همین‌طور در مواردی، کشورهای اروپایی مانند سوئد یا فرانسه نیز درگیر تبادل زندانی با ایران بوده‌اند.
چشم‌انداز پرونده فورمن‌ها
در مورد کریگ و لیندسی فورمن، سرنوشت پرونده هنوز مبهم است. مشخص نیست که آیا ایران قصد دارد آن‌ها را در یک روند طولانی‌مدت در زندان نگاه دارد یا اینکه به‌زودی از آنان به عنوان ابزاری در مذاکرات استفاده خواهد کرد. خانواده و فعالان حقوق بشری تأکید کرده‌اند که سلامت این دو در خطر است و هرگونه تأخیر در حل‌وفصل پرونده می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشد. دولت بریتانیا نیز تحت فشار افکار عمومی قرار دارد تا برای آزادی آن‌ها اقدامات مؤثرتری انجام دهد.
به نظر می‌رسد آینده این پرونده به چند عامل بستگی خواهد داشت: میزان فشار دیپلماتیک بریتانیا و متحدانش، توجه رسانه‌ای و بین‌المللی به وضعیت زندانیان، و نیز محاسبات سیاسی ایران در شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی. اگر ایران بار دیگر تصمیم بگیرد از این زوج به عنوان اهرمی برای کسب امتیاز استفاده کند، احتمالاً باید منتظر مذاکراتی پیچیده و طولانی بود؛ مذاکراتی که سرنوشت دو شهروند عادی را به معاملات سیاسی گره می‌زند.
