ایران برای نخستین بار در چند دهه گذشته برنامه‌ای را برای کشت قانونی خشخاش با هدف تولید داروهای مسکن و مخدر آغاز می‌کند. این تصمیم پس از آن گرفته شد که طالبان در افغانستان کشت خشخاش را ممنوع کرد و مسیر اصلی تأمین مواد اولیه دارویی ایران قطع شد.
تا امروز تولیدکنندگان مورفین و سایر داروهای متکی به مواد مخدر در ایران به محموله‌های کشف‌شده قاچاق افغانستان متکی بودند. اما بر اساس برآوردهای دولتی، از سال ۲۰۲۲ و همزمان با ممنوعیت کشت خشخاش توسط طالبان، این محموله‌ها از ۷۵۰ تن در سال ۲۰۲۱ به حدود ۲۰۰ تن در سال گذشته کاهش یافته است.
خلاصه‌ای از این متن را بشنوید:
سازمان غذا و داروی ایران هشدار داده این روند می‌تواند سلامت عمومی را به خطر اندازد. محمد هاشمی، سخنگوی این سازمان، به فایننشال تایمز گفته است: «کشت قانونی برای پایداری بلندمدت ضروری است. بدون کشت قانونی یا واردات کنترل‌شده، کشور ممکن است در تأمین داروهای حیاتی مانند مورفین، کدئین و پتیدین با مشکل روبه‌رو شود.»
به گفته مقام‌های دولتی، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، شخصاً دستور وزارت بهداشت برای آغاز دوباره کشت خشخاش را تأیید کرده است. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، نیز این ماه اعلام کرد: «با توجه به دشواری واردات تحت تحریم‌ها، تصمیم گرفته شد به تولید داخلی تحت نظارت متکی باشیم.»
تولیدکنندگان مورفین و سایر داروهای متکی به مواد مخدر در ایران به محموله‌های کشف‌شده قاچاق افغانستان متکی بودند.
کارشناسان برآورد می‌کنند ایران سالانه به حدود ۵۰۰ تن تریاک برای تولید دارو نیاز دارد. اما تحریم‌های آمریکا واردات را بسیار دشوار کرده است. گرچه داروها به‌طور رسمی از تحریم‌ها معاف هستند، اما محدودیت‌های بانکی آمریکا اغلب باعث تأخیر و اختلال در این روند می‌شود.
هاشمی می‌گوید: «این پیچیدگی‌ها اهمیت کشت قانونی داخلی را نشان می‌دهد.» او افزود ایران مجوز لازم را از هیئت بین‌المللی کنترل مواد مخدر سازمان ملل دریافت خواهد کرد. زمان‌بندی آغاز کشت به روندهای قانونی و صدور مجوز بستگی دارد.
سعید صفاتیان، مدیرکل پیشین ستاد مبارزه با مواد مخدر، که بیش از دو دهه پیش نخستین بار روی طرح کشت قانونی کار کرده بود، تأکید دارد که اقلیم ایران برای این کار بسیار مناسب است.
او گفت: «خشخاش برای ایران مناسب است زیرا به آبیاری کمی نیاز دارد. ایران می‌تواند هم نیاز داخلی خود را تأمین کند و هم با نظارت سازمان ملل صادرات داشته باشد. جهان به مورفین نیاز دارد.»
در همین حال، ممنوعیت کشت خشخاش توسط طالبان در افغانستان مشکل معکوسی در پاکستان به وجود آورده است. این کشور اکنون به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غیرقانونی خشخاش در جهان تبدیل شده و اسلام‌آباد ناچار است مزارع تازه‌ای را که در نزدیکی مرز افغانستان ایجاد شده‌اند و به تأمین مالی گروه‌های شبه‌نظامی کمک می‌کنند، نابود کند.
در ایران، کشت خشخاش پس از انقلاب ۱۳۵۷ ممنوع شد. پیش از آن برنامه‌ای رسمی در دوران حکومت محمدرضا شاه پهلوی برای کشت وجود داشت. با لغو این برنامه، جمهوری اسلامی به یکی از مسیرهای اصلی قاچاق مواد مخدر افغان به خاورمیانه و اروپا تبدیل شد.
ایران سال‌ها با معضل مصرف مواد مخدر مواجه بوده است. سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ این کشور را بزرگ‌ترین مصرف‌کننده تریاک در جهان اعلام کرد. داده‌های تازه درباره اعتیاد کم است، اما در سال ۲۰۱۵ برآورد رسمی نشان می‌داد که حدود ۴.۴ میلیون نفر در ایران به شکل دائمی یا تفننی مواد مخدر مصرف می‌کنند.
صفاتیان با اشاره به موقعیت جغرافیایی ایران گفت: «از یک سو ایران با افغانستان هم مرز است که بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد مخدر جهان، هم‌مرز است و از سوی دیگر با عراق، که کشت حشیش در آن افزایش یافته است.»
ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان پاکستان را به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غیرقانونی خشخاش در جهان تبدیل کرده است.
او افزود: «آمار سازمان ملل نشان می‌دهد تولید کاپتاگون – که پیشتر عمدتاً در سوریه انجام می‌شد – اکنون در عراق گسترش یافته است. این چالشی است که ایران نمی‌تواند نادیده بگیرد.»
جمهوری اسلامی همواره رویکردی سختگیرانه در برابر قاچاق و مصرف مواد مخدر داشته است. عفو بین‌الملل سال گذشته گزارش داد که بیش از نیمی از ۸۵۰ نفری که در ایران در سال ۲۰۲۳ اعدام شدند، با اتهام‌های مرتبط با مواد مخدر روبه‌رو بودند. این سازمان این اعدام‌ها را «سوءاستفاده هولناک از قدرت» توصیف کرد.
بر اساس گزارش سازمان ملل، ایران در سال ۲۰۱۹ حدود ۹۰ درصد از کل تریاک کشف‌شده در جهان را ضبط کرد. پلیس مبارزه با مواد مخدر اغلب ویدئوهایی از سوزاندن محموله‌های بزرگ مواد منتشر می‌کند.
در چند دهه گذشته نزدیک به چهار هزار مأمور انتظامی در مقابله با باندهای قاچاق مواد جان خود را از دست داده‌اند. تنها در ۹ ماه نخست سال ۲۰۲۵، حدود ۱۷۰۰ باند متلاشی شدند.
دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل می‌گوید پیش از ممنوعیت کشت در افغانستان، قیمت هر کیلوگرم تریاک حدود ۱۰۰ دلار بود، اما در نیمه نخست ۲۰۲۴ این رقم به حدود ۷۳۰ دلار رسید.
سیاست‌گذاران ایرانی نگران‌اند که افزایش قیمت مواد افیونی، همراه با تورم و بحران ارزی، مصرف‌کنندگان کم‌درآمد را به سمت مواد محرک مصنوعی ارزان‌تر، مانند متامفتامین، سوق دهد. صفاتیان می‌گوید: «ایران در حال بازتاب روندهای جهانی است.»
